Kutbu Geçmek

 Sevgili arkadaşlar, gelin biraz ilkokul nostaljisi yapalım!

Dünya, bildiğiniz üzere Güneş’in etrafında döner. Diğer gezegenler de Güneş’in etrafında aşağı yukarı Dünya ile aynı düzlem üzerinde, yani aynı hizada dönerler. 

Dünya yine bileceğiniz üzere kendi etrafında da dönmektedir. 

Dünya’nın kendi etrafında dönüşüne göre tam tepesinden bir şiş geçirip, altından çıkarın. Bu şişin girdiği noktaya Kuzey, çıktığı noktaya da Güney Kutbu deriz.

Kutup Dairesi Mekaniği

Dünya’nın tam ortasından geçen, etrafında döndüğü bu hayali şiş, Dünya’nın Güneş etrafında döndüğü düzleme tam olarak dik değil, yirmi küsür derecelik bir eğime sahiptir. İşin orbital mekaniğine çok dalmadan basitçe şöyle söyleyebiliriz. Dünya Güneş’in etrafında dönerken senenin yarısında kuzey tarafını, diğer yarısında da güney tarafını Güneş’e döner. Çocukken bu fenomeni, yazları güneş ışınları dünyanın ilgili yarımküresine “dik” olarak gelir diye öğrenmiştik.

Dünyanın dönüş eksenindeki bu eğiklik yüzünden mevsimler ve uzunluğu değişen gece ve gündüzler oluşur.

Şimdi anlatacağım şey için sizlerin “muhayyilesine” güveniyorum. Bu yazıya grafik yada video ekleme olanağım yok, o yüzden lütfen gözünüzde canlandırmaya çalışın. 

Dünya’nın dönüşündeki eğiklik yüzünden kutuplar yılın yarısında her zaman, diğer yarısında da hiç bir zaman güneş ışığı almazlar. Yine Dünya’nın dönüşündeki eğikliği yüzünden gün ışığında yada karanlıkta kalan bu bölgeler kutupların etrafında genişleyen birer daire şeklindedirler. 

Kuzey Yarımküre’de, yaz mevsiminde, günler uzadıkça güneşin hiç batmadığı bu daire güneye doğru genişler, günlerin en uzun olduğu 21 Haziran’da en geniş haline ulaşır. Bu dairenin en geniş haline de Kuzey Kutup Dairesi, yani Arctic Circle derler. Kutbun etrafındaki bu daire bir enlem koordinatı ile de tanımlanabilir. Kuzey Kutup Dairesi’nin bulunduğu bu enlem aynı zamanda Kuzey Kutbu’nun sınırını da belirler. 

Benzeri bir daire Güney Kutbu’nda da bulunur. Buna da Güney Kutup Dairesi, yani Ant-arctic Circle derler. Kuzeyde, bu dairenin içinde güneşin hiç batmadığı 21 Haziran gününde, güneydeki daire içinde güneş hiç doğmaz. 

Kuzey Kutup Dairesi ise çok daha
neşeli bir yerdir

Her iki kutup dairesi de, biri kuzeyde, diğeri de güneyde ayni derecedeki enlemlerdedir. Bu daireleri geçip, kutuplara yaklaştıkça güneşin hiç batmadığı yada doğmadığı günlerin sayısı artar. 

Güney Kutup Dairesi sıkıcı, renksiz bir yerdir. Antarktika koca bir kıta olsa da tamamen buzla kaplıdır. Yine çoğunlukla donmuş bir deniz ve bu donmuş denizin üzerinde donmuş adaları vardır. Araştırma istasyonlarındaki bir iki insan dışında hiç bir bir yerleşim yeri yoktur, sadece bol bol balina ve penguen bulunur.

Kuzey Kutup Dairesi ise çok daha neşeli bir yerdir. Bir kere içinde dört milyon kadar insan yerleşik olarak yaşar. Norveç, İsveç, Finlandiya, Alaska, Kanada, Grönland, İzlanda ve en önemlisi Sibirya’nın kuzey bölgeleri bu dairenin içinde kalır.

Kuzey Kutup Dairesi’nde en çok Ruslar yaşar. Görünüşe göre Stalin isteyeni de, istemeyeni de bol bol göndermiş buralara. Kutup dairesinin yerlileri de vardır, mesela Eskimolar yada Sami’ler binlerce yıldır bu bölgelerde yaşarlar.

Bu kutup daireleri sadece kutup bölgelerini tanımlamak için, yani “Ben Kuzey Kutbundayım” falan diyebileceğiniz yerleri belirlemek için seçilmiş afaki sınırlardır. İşin aslı, sadece bu daireleri geçtiniz diye kendinizi başka bir evrende falan bulmazsınız. Hayat, iklim koşulları, bitki örtüsü vesaire, bu dairenin bir metre kuzeyinde de, bir metre güneyinde de aynıdır. Bir cümleyle özetlersek, buz gibi soğuktur. 

Bu gezimizden önce, bir uçağın içinde şarabımı yudumlarken geçtiklerimizi saymazsak, kuzeyde ulaştığımız en uzak nokta İzlanda’daydı. Bu gezimizde ise Kuzey Kutbu’na bayağı yaklaşacaktık. 

Finlandiya’da gittiğimiz kent olan Rovaniemi, Kuzey Kutup Dairesi’nin içinde olmasa da, bu dairenin içinde olmayan ancak en yakınında bulunan yerleşim merkezlerinin en büyüğüdür. Otelimizin bulunduğu Noel Baba Köyü ise Rovaniemi’nin bir kaç kilometre kuzeyinde, Kuzey Kutup Dairesinin tam üstünde yer alır. Noel Baba Köyü, insanların Kuzey Kutup Dairesi’ni geçmek için seçtikleri en popüler, en renkli noktadır.

Kısacası, hayatımızda olasılıkla tek bir kez yaşayacağımız bu deneyim yüzünden hayli heyecanlıydık. Bir sakatlık olmasın diye de nasıl, nerede şeklinde diye bayağı detaylı araştırmıştım.

Görünüşe göre Kuzey Kutup Dairesi, bu köy içinde kolonlar ve ışıklarla belirgin bir biçimde işaretlenmişti. Hatta isterseniz Kuzey Kutup sınırını geçtiğinizde, size bir sertifika bile veriyorlarmış.

Ancak küçük bir problem var. Kuzey Kutup Dairesi tam olarak bu köyden geçmiyor. Çünkü, kutup dairesinin yeri her gün, hatta her saniye değişiyor.

Ay’ın çekimi nedeniyle dünyanın eğikliği 40 bin küsür yıllık periyotlarla salınır. Bu da demektir ki eğim 20 küsür bin yıl boyunca yavaş yavaş azalır, daha sonra da bir 20 küsür bin yıl boyunca yavaş yavaş artar. Bu da kutup dairelerinin yılda 15 metre kadar yer değiştirmesine yol açar. Şu sıralar kutup dairelerinin kutuplara yaklaştıkları, yani küçüldükleri, yani dünyanın eğiminin azaldığı 20 bin yıllık dönemdeyiz.

24 Şubat gününde, kutup dairesi

Garip Noel Baba Köyü idaresi, koca köyü her yıl 15 metre ileriye taşıyamayacağı için, köyde işaretlenmiş Kuzey Kutbu Dairesi daha ziyade sembolik bir anlam taşıyor. Biz oradayken mesela 24 Şubat gününde, kutup dairesi aslında 66°(derece) 33’(dakika) 43.511”(saniye), yada 66.5620864687° (derece) enlemindeydi. Bu da Rovaniemi Havaalanının hemen dibinden geçiyordu. Köyün çok uzağında değil, sadece yarım saat yürüme mesafesi. Eksi yirmi derecede yerse tabii. 

Tesellimiz işe şöyle oldu. Noel Baba Köyü 66.5436°, Kuzey Kutup Dairesi ise 66.5621° enlemlerinde. Biraz yaratıcı bir yuvarlamayla hem Kuzey Kutbu Dairesi, hem de Noel Baba Köyü 66.5° enleminde diyebilir, köydeyken kendimizi kutup dairesinden geçmiş sayabilirdik. 

İşin dahası da var. Yukarda söylediğimizin aksine, örneğin 21 Aralıkta Kuzey Kutup Dairesi’nde bile Güneş biraz doğar. Çünkü kutup daireleri hesaplanırken Güneş’in tam merkezi dikkate alınmıştır. Güneş bir nokta değil, gökyüzünde bir disk şeklindedir. 21 Aralıkta Güneş’in merkezi ufkun altında kalsa da, üstteki yarısı hala biraz ışık vermeye devam eder, bu da etrafı az da olsa aydınlatır. Eğer bu aydınlığı da görmeyeyim diyorsanız, kuzeye doğru bir 90 küsür kilometre daha gitmeniz gerekir. Ulaşacağınız bu noktanın ise bilinen bir adı, kutlama gerektirecek bir namı, şöhreti falan yoktur. Issızlıkta öyle bir noktadır işte.

Tüm bunların sonucunda, biz de Noel Baba Köyü’ndeki sembolik kutup dairesi ile yetinmeye karar verdik sevgili arkadaşlar. Yaş malum kemale eriyor, öyle fazla cengaverliğe gerek yok!

Devam edeceğiz…